به گزارش وکنا دکتر جعفر آقایانی چاوشی استاد دانشگاه شریف در مقاله ای مفصل به نقد جهان بینی علمی دکتر رضا منصوری، معاون پژوهشی اسبق وزارت علوم در دوران سید محمد خاتمی و یکی از افراد تأثرگذار در برخی از محافل علمی کشور پرداخته است. رسانه وکنا ضمن انتشار بدون کم و کاست مقاله استاد چاوشی، حق انتشار پاسخ احتمالی دکتر رضا منصوری را هم برای ایشان محفوظ می دارد. اصل مقاله آقای دکتر چاوشی به شرح زیر است:

اشاره: پس از  چند قرن­ دوری  انسان از  معنویت،  و سر خردگی اش از ایدنولوژی های ماده گرا، انقلاب اسلامی ایران، نه تنها در ایران، بلکه در تمام جهان، معنویت و ایمان به خدا را ، زنده کرد و نحله­ های الحادی را یکی پس از دیگری به چالش کشید. در برابر این اقدام انقلابی ، استکبار جهانی نیز بی­کار ننشست و از همان ابتدای انقلاب، تهاجمات فرهنگی گسترده­ای را برای خاموش کردن شعله های آن ، آغاز کرد.

این دشمنِ دین  ستیز، در تهاجمات خود، به حمایت­های بی­ دریغ نیروهای نفوذی­ اش در  درون کشور،  به ویژه شبه روشنفکران و استادان غرب­گرا، نیز دلگرم بود ـ همان کسانی که در کسوت معلّمی، بذر شکّاکیّت  دینی  را در دل شاگردانشان می­ کاشتند و آنان را به الحاد و  اباحه سوق می ­دادند.

یکی از این استادان،آقای  دکتر رضا منصوری استاد باز نشسته دانشگاه شریف است.  این استاد، در جای جای آثار خود که در قالب مقاله، کتاب و مصاحبه منتشر کرده،  نشان داده  است که دل پری از نظام جمهوری اسلامی ایران دارد.  از باب مثال وی در دفتر 1 ، صفحه 212 از کتاب، ایران من، ، در بارة وضعیّت دین در  ایرانِ معاصر، چنین عقده گشایی کرده است:

« قرائت حاکم از دین و اسلام در جمهوری اسلامی، ما را از اصالت اعتقاد دور کرده است و اعتقاد فعّال دینی را به سطح رفتارهای انفعالی مدّاحانه و خِردگریزانه کاهش داده و خرد را لگدمال کرده است »

دکتر رضا منصوری

او در دفتر 5 جلد 2 ، ص 352 علّت این ناراحتی خود را از نظام حاکم بر ایران ، بیش­تر باز می ­کند. وقتی خبرنگاری از وی پرسید:

« علم به این رسیده است که خدا را نه می­شود اثبات و نه می ­توان رد کرد؛ أمّا در تمام مدارس و دانشگاه­ها و حوزه­ ها همة نیروی ما صرف اثبات خدا شده است؛ آیا این امر ، مانع توسعه نمی ­شود؟

منصوری چنین پاسخ داده: « موضوع مانع نیست؛ این، نشان عقب ماندگی ماست که متوجه علم مدرن و رشد فکری بشر  نشده ­ایم؛ چون علم مدرن، کاری ندارد که خدا هست یا نیست ».

همان­گونه که ملاحظه می ­شود، أولاً آقای منصوری قرائت حاکم از دین در جمهوری اسلامی ایران را خرد گریز معرفی می­ کند و ثانیاً در تأیید سؤال این خبرنگار می­گوید: « علم مدرن، کاری ندارد که خدا هست یا نیست ». و با این دیدگاه ملحدانه « اثبات گرایان منطقی » را تأیید می­کند ؛ همان نظری  که کارل هایم

(Karl Heim 1874 –198) یکی از دانشمندان برجستة آلمانی در رد آنها چندین سال پیش چنین گفته بود: « شگفتی های خلقت نه تنها اجازة تصور تأثیر خالق را می دهد، بلکه وجود او را ایجاب می ­کند[1] ».

کارل هایم

عداوت آقای منصوری با دین، چیزی نیست که به همین مطالب شعاری، منحصر شود. او در این دشمنیِ ستیزه­ جویانه با حقّ، می ­کوشد تا ایمان مردم دین­دار را برای هدف دیگری نشانه رود و به سخره بگیرد. از این­رو ، وی در مصاحبه­ ای در 24 اردیبهشت 1399 با سایت خبری « یورو نیوز » ، وجود « روح » را که بارها در قرآن کریم بر وجودش تصریح شده است و أساساً زیر بنای دین را تشکیل می­دهد، زیر سؤال ­برده و در بارة آن چنین ­گفته است: « ما در علم ، مفهوم « روح » را نداریم. بر این أساس، برخی معتقدند که روح وجود ندارد؛ أمّا گزارة « روح وجود ندارد » ، یک گزارة دانشی یا مصداقی از همان « دانش علمی » است. این گزاره، یک گزارة علمی نیست؛ چون در علم، أساساً مفهوم « روح » وجود ندارد. علم، ساختار بسیار مشخّص و تعیین‌شده‌ای دارد و در چارچوب ساختارش حرف می‌زند. علم برای پدیده‌های طبیعی مدل می‌سازد[2] ».

همان­گونه که از این مطالب استنباط می­ شود، علم از دیدگاه آقای منصوری، محدود به همان « علم تجربی » ، یعنی دانشی « محسوس و ملموس » است. چنین پنداری که وی از روح دارد، سخن کلود برنارد ( Claude Bernard ) ، پزشک معروف فرانسوی را به خاطر می­ آورد، که گفته بود:

« من روح را زیر کارد جرّاحی­ ام نیافتم »  (Je n’ai pas trouvé l’âme sous mon scalpel) .

کلود برنارد در اطاق جراحی اش او ساده انگارانه روح را زیر کارد جراحی اش حستجو می کرد

در پاسخ به چنین کسانی، باید گفت: « مگر نه این است که آثار در طبیعت، دلالت بر مؤثّر می­ کند ». بنابراین، همین اندیشیدن، از آثار روح است و اندیشیدن، قابل تجربه است. پس روح که علّت اندیشیدن است، وجود دارد ؛ أمّا « فیزیکالیست » ها که مادّیِ صرف هستند، با این پاسخ ، متقاعد نمی ­شوند و باز هم خواهند گفت: « خود اندیشیدن، حاصل فعل و انفعالات امور درونی مغز است » ؛ یعنی آنها خود اندیشیدن را مبتنی بر امور مادی و فیزیکی می­دانند و به این ترتیب، وجود روح را که أمری غیر مادّی است، انکار می­ کنند.

این در حالی است که فیزیکالیسم امروزه با چالش­های بسیار جدّی رو به روست و دانشمندان برجسته در نقاط مختلف جهان، با نگارش کتاب­ها و مقالات متعدّد، ثابت کرده ­اند که أولاً: « روح » ، أمری مجرّد و غیر مادّی است و أثرگذار در مغز و مادّه است و بدین ترتیب، رویکردهای فیزیکالیستی از علوم تجربی را کنار گذاشته ­اند ؛ أمّا ظاهراً آقای منصوری هنوز در عالم قرون وسطایی سیر می ­کند و با این تحوّلات بیگانه است و ثانیاً فیلسوفان علمی، به روشنی، بیان کرده ­اند که علوم تجربی نیز، بی ­نیاز از متافیزیک و مبانی فلسفی نیستند و تمام نظریّات علمی در این حوزه، ارتباطی تنگاتنگ با گزاره­ ای غیر تجربی دارند. از این­رو ، با رویکردی که آقای منصوری در بارة علم دارد، باید مکانیک کوانتوم و نسبیت، را هم بی ­اعتبار بدانیم؛ زیرا هر دو مبتنی بر اصول و مبانی غیر تجربی ­اند!

به هر حال با چنین دیدگاهی که آقای منصوری در بارة روح  دارد، تنزّل « ایمان به خدا » ،  به سطح « خرافات عوامانه » از سوی نامبرده ،  برای ما شگفتی­ زا نخواهد بود ، او در این باره چنین می­گوید:

« وقتی شما در اضطرار هستید و هیچ راه خرد مندانه ­ای هم برای حلّ مشکلاتتان وجود ندارد، به چیزی متوسّل می ­شوید. این چیز ، گاهی یک شخص است؛ گاهی یک درخت که به آن دخیل می ­بندند؛ گاهی اعتقاد به خداست و گاهی استخاره. وقتی کسی بیمار است و علم، راه حلّی برای این بیمار ندارد، او ممکن است برای کسب بهبودی، به چنین اموری متوسّل شود[3] ».

به راستی چرا آقای منصوری، این چنین به مسئلة ایمان مردم ایران، حساسیت نشان می دهد و در تضعیف آن تلاش می کند؟ پاسخ این سؤال را می­توان در سخنان فعّالان اندیشکده­ های برانداز استکبار جهانی جست و جو کرد که همگی در این نظر متفقند که ایمان مردم ایران به خدا، از « بمب اتمی » برایشان خطرناک­تر است و به گفتة آیت الله سیّد محمّد مهدی میرباقری، آنان « به دنبال این هستند که امت‌ها، اهل ایمان نباشند و هدف نهایی آنها در مبارزه با اولیای الهی، گرفتن ایمان مردم می‌باشد[5] ». روشن است که همین ایمان مردم به خدا، موجبات سقوط رژیم جنایتکار پهلوی، را فراهم کرد و به دنبال آن عوامل استکبار به سرکردگی آمریکا نیز ذلیلانه از کشور خارج شدند. اکنون همین دشمنان از روی ناچاری، به عوامل داخلی خود، یعنی « دگراندیشان » داخلی، پناه آورده­ اند؛ تا شاید از طریق آنان بتوانند آب رفته را، به جوی باز گردانند!

عنوان مصاحبه آقای منصوری با عبارت « کرونا به دین لطمه زد »، علّت اصلی این  مصاحبه چالش برانگیز را روشن می­ سازد.

این شبهه، بسیار ماهرانه طراحی شده است و در واقع همان شبهة دیرین زنادقه و دهریون، در مسئله شرّ است که می­گفتند:« اگر خدا هست، پس چرا جلوی بیماری­ها و بلایای طبیعی را نمی­ گیرد؟ » آقای منصوری این شبهه را زیرکانه به روز کرده و از ویروس کرونا، که احتمالاً محصول آزمایشگاه­های نظامی آمریکا است، بر ضدّ خدا پرستی بهره برده است! متأسّفانه همة مردم نیز فیلسوف و متکلّم نیستند؛ تا با پاسخ مناسبی به گویندة این سخن، مشت او را باز کنند. بنابراین، عده ­ای در دام این مغالطه گرفتار می­شوند و احیاناً افکار غلط این استاد باز نشسته، را می­ پذیرند و به محض این­که این مغالطه جواب داد، نوبت به میوه ­چینی می­رسد و او این بار انگشت روی نقطه اصلی می­ نهد و دقیقاً همصدا با آمریکا و اسرائیل می­گوید: « از دید من، این­که ایران به سمت هسته‌­ای رفته است، به دلیل ناآگاهی از مفهوم قدرت در دنیای مدرن بوده است؛ به علاوة ناآگاهی از علم و فنّاوری. و این دو با هم ترکیب شده و ما را به‌ این­جا رسانده ­اند. ما لازم نیست که دیگر ادامه دهیم؛ کما این­که ایران و رهبرش رسماً اعلام کرده‌اند که [ ایران ] نمی‌خواهد هسته‌ای شود ـ به معنای تسلیحاتی‌اش ـ بنابراین، لازم نیست ما این­ همه هزینه کنیم. ببینید ایران چقدر ضررکرده است … »[6]. با چنین گفتاری، آقای منصوری ناخودآگاه ، خود را لو می ­دهد و ما را به عمق اندیشه­ اش رهنمون می­سازد؛ تا متوجّه شویم که « این­همه آوازها از شه بود » و استاد بازنشستة دانشگاه ، هر چند تلاش کرده که نقش خود را خوب بازی کند، ولی از پس آن بر نیامده و خیلی زود مشتش را باز کرده است!

باید از آقای منصوری که اینک به بلندگوی دشمن، تبدیل شده، پرسید: « اگر فنّاوری هسته ­ای بد است، پس چرا دولت­های قدرتمند جهان، همگی آن را در اختیار دارند! »؟ علاوه بر این، نیازی به توضیح نیست که این فنّاوری، یکی از مهم­ترین دستاوردهای بشری است، و آیندة جهان از هر نظر در گرو آن است. اگر شما واقعاً خود را ایرانی می­دانید چرا در مقابل پیشرفت علمی ایران موضع می­گیرید و حرف­های رهبر معظّم انقلاب را تحریف می­کنید؟ رهبر انقلاب هرگز بر ضدّ فنّاوری هسته ­ای صحبت نکرده است. رهبر حکیم و دوراندیش ایران اسلامی بیش از همة رجال سیاسی، ایران را به سوی فنّاوری هسته ­ای سوق داده است. مخالفت معظّم ­له، تنها در ساخت و استعمال بمب اتمی بوده است که موضوعی کاملاً جداگانه است.

خوانندگان محترم با اندک تأمّلی در سخنان آقای منصوری، به راحتی می­توانند با سرچشمة غیر دینی و غیر ملّی این سخنان آشنا شوند. با این حال او خود نیز در آثارش گاهی به معرّفی معلّمین معنوی و مرادهایش پرداخته است که یکی از آنها دکتر تقی ارانی ، ایدئولوگ حزب خائن و دین ستیز توده بوده است! او درباره این الگوی علمی خود، در دفتر 6 ، صفحه 109 این­گونه داد سخن داده است:

« دکتر تقی ارانی، یک کمونیست مشهور بود  که در زندان رضاشاه پهلوی کشته شد… دکتر جلالی زحمتی بسیار با ارزش کشیده است تا این شخصیّت بی­ بدیل تاریخی را دوباره به ما بشناساند… ارانی شخصیّتی متفاوت و بینشی مدرن از علم دارد… بینش او در مورد علم، همان چیزی است که امروزه فقدان آن را به شدّت حس می­کنیم ».

دکتر تقی ارانی

از اینجا پیداست که علمی که مورد نظر آقای منصوری است، همان علم برخاسته از دنیای سکولار است که با نفی معنویّت در اروپا آغاز گردید و انسان­ها را به وادی پوچی سوق داد. برتراند راسل ( Bertrand Russell,1872-1970 ) که خود فیلسوفی ملحد و قربانی این دنیای خالی از معنویّت بود، بهتر از هر منتقد دیگری بر نقش مخرّب علم کنونی، برای جامعه، معترف بود و در سرزنش آن چنین گفته بود: « جهانی بی هدفتر و بی معناتر از آنکه علم صرفاً مبتنی بر محسوسات فرا روی اعتقادمان می­ گشاید، وجود ندارد…مقصود این­که در این چشم انداز، منشأ او ، رشد او ، امیدهایش ، بیم هایش ، عشق­هایش و معتقداتش، چیزی جز نتیجه اجتماع تصادفی اتم­ها نبوده است »[7].

در اینجا ممکن است این سؤال مطرح شود که علم تجربی به تعبیر امثال آقای منصوری، چگونه می ­تواند در نابودی آرمان­های انسانی مؤثّر افتد؟ در پاسخ باید گفت: « انسان، موجودی روان­مند است که اوصافی چون غم و شادی، یأس و امید، غربت و تنهایی و… توصیف­ گر این بخش از موجودیّت اوست. وجود اینها نیز ناشی از امری غیر مادّی به نام نفس در حیات اوست. و فاصله گرفتن از خالق، چه در نظر و چه در عمل، تحت تأثیر محدود کردن نظام فکری­اش به روش تجربی، می­ تواند بن­ بست­ هایی را برایش، ایجاد کند.

در هستی شناسی الحادی، زندگی انسان، محدود به ساز و کارهای عوامل مادّی و طبیعی است و در چنین وضعیّتی، انسان، خود را در مقابل شرایط تلخ و دشوار، تنها و بی­کس می­بیند؛ أمّا در مقابل، در هستی شناسی الهی، انسان در همه شرایط، چه تلخ و چه شیرین، با تکیه بر قدرتی که بر ایمان بر خداوند استوار است، خود را از همة مصائب و از جمله کبر و یأس که منشاء بحران­های زیادی در انسان­ها می­ باشند، ایمن می­ کند؛ « أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » ؛ آگاه باشید که دل­ها تنها با نام خدا آرام می­گیرند. ( قرآن مجید ، سورة رعد ، آیه 28 ). [8]

آری، در این جهان بی­ هدف و بی­ معنا به تعبیر راسل، فقط و فقط گزاره ­های برخاسته از محسوسات، باید گزاره­ های علمی شمرده  شوند و آنهایی که مرتبط با متافیزیک و ادیان آسمانی ­اند، «شبه علمی» و در ردیف خرافات در آیند؛ تا مردم جهان را ، چه در شرق و چه در غرب، از دین و متافیزیک منزجر گردانند؛ تا بدان حد که استاد بازنشستة دانشگاه شریف به صراحت بگوید:

«گزاره روح، وجود ندارد و یک گزاره دانشی یا مصداقی از همان دانش علمی است». یعنی متافیزیک دینی شامل خدا شناسی، توحید، نبوت و معاد که همگی مفاهیم عقلی و فرا حسّی­ اند، چیزی جز «شبه علم» و در ردیف خرافات نیستند!

بررسی عمیق اندیشه سیاسی و دینی آقای منصوری، موضوع بحث ما نیست و فرصت دیگری می­ طلبد و هدف ما در این مقاله، تنها ردّ ادعای وی دایر بر «خنثی بودن موضع علم در موضوع خدا و متافیزیک» است؛ بدین معنی که نخست این مغالطه منطقی را که ریشه در «حلقه وین» دارد، شناسایی کنیم و آنگاه با دلایل متقن، به ابطالش بپردازیم و در بخش دوّم مقاله، کتاب مهمی را برای اثبات علمی وجود خدا، معرّفی می­کنیم؛ تا این ادعا را از اساس باطل سازیم.

1. اثبات گرایی منطقی در حلقه وین

در اوایل قرن بیستم و پیش از جنگ جهانی اوّل، عدّه ­ای از فیلسوفان تحلیلی در اروپا، طی جلساتی در وین به تأسیس مکتبی در زمینة شناخت پرداختند که از آن به « حلقه وین » یاد می­شود. طبق نظر این فیلسوفان، معرفت درست از جهان، تنها از طریق تجربه حسّی به دست می ­آید و تأمّلات ذهنی در رابطه با پدیده ­ها، بی­ اساسند. بنا بر چنین رویکردی، هر گزاره ­ای که بخواهد معنای شناخت­ شناسانه به خود بگیرد، باید یا تحلیلی باشد و یا از طریق تجربی، تحقیق ­پذیر باشد، گزاره ­ای که تحلیلی باشد، صرفاً بر پایه منطق، قابل تحقّق است و صدق و کذب آن تنها بر اساس قوانین منطق کشف می­شود؛ نه با مراجعه به عالم خارج؛ أمّا گزاره­ های تحقیق­ پذیر در ارتباط مستقیم با امور واقعی قرار دارند و صدق و کذب آنها نیز با آزمون در عالم خارج حاصل می­شود.

هدف مهم حلقه وین، بی ­اعتبار کردن مباحث مربوط به متافیزیک بود و چون این حلقه با تأثیر پذیری از کارناپ ( Rudolf Carnap 1891–1970 ) بر این عقیده بود که گزاره ­ای علمی است، که قابل اثبات تجربی باشد، گزاره­ های متافیزیکی یا اخلاقی به علّت نداشتن این قابلیّت از سوی آنها علمی شمرده نمی ­شدند.

رودولف کارناپ

این حلقه در اهداف کلّی خود با چالش­های متعدّدی مواجه شد و انتقادهای تند و تیزی را تحمّل کرد؛ تا آن­که آیر (  A.J. Ayer (1910–1989 )) یکی از فیلسوفان این حلقه، چنین اعتراف کرد: « تصوّر می­کنم مهم­ترین نقایص [ اثبات گرایی منطقی ] این بود که تقریباً تمام آنها غلط بوده است[9] ».

1 . 1 روش ابطال پذیری پوپر

کارل پوپر ( Karl Raimund Popper 1902 – 1994 ) از مؤسّسان حلقه وین نبود؛ ولی به این حلقه، گرایش داشت و برای برون رفت این حلقه از بحران، « روش ابطال پذیری »، خود را در تشخیص نظریّه­ های درست از نادرست، ارائه داد و این نظریّه ­پرداز در کتابی با عنوان « حدس ها و ابطالها »[10]، را منتشر کرد.

کارل پوپر

 طبق روش پوپر، علم، مجموعه ­ای از حدس­ها و ابطال­هاست و بر این اساس، حدس­هایی پیشنهاد می ­شوند؛ بدون آن­که راه و روش کشف آنها کمترین اهمیتی داشته باشند و آنگاه این حدس­ها به معرض آزمون گذاشته می­شوند؛ تا تجربی بودن و علمی بودن آنها ثابت شود. هر گاه نظریه ­ای به محک تجربه در آید، در صورتی آن نظریه درست خواهد بود که ابطال پذیر باشد. برای این­که فهم روشِ ارائه شدة پوپر برای درستی نظریّات علمی، برای خوانندگان آسان شود، می­توان آن­را به « نظریّة تکاملی داروینی » تشبیه کرد که بر اساس آن، موجوداتی که نمی­توانند خود را با محیطشان وفق دهند، از میان می ­روند و جای خود را به موجودات دیگری می­ دهند که توانایی تطبیق با محیطشان را دارند؛ به عنوان مثال، نظریّه « آب در صد درجه به جوش می ­آید »، مدّعی است که در هر نقطه از زمین و در هر زمانی، هرگاه آب را بجوشانیم در صد درجه، به جوش می ­آید. به عقیدة پوپر، این نظریّه، علمی است؛ زیرا ابطال پذیر است؛ بدین معنی که ممکن است در جایی آب در هشتاد درجه به جوش بیاید. و در این صورت، نظریّه مورد بحث از گردونه خارج شده و نظریّه جدیدی جای آنرا می­ گیرد.

پوپر با این روش شکّ گرایانه و سلبیِ خود در کتاب « حدس ­ها و ابطال­ها » گزاره­ های متافیزیکی، مانند اثبات وجود خدا را نیز غیر علمی نامیده و چنین نوشته است:

« شیطان، یک گزاره ما بعد الطبیعی دروغ و نادرست است و هیچ مشاهده­ ای در این جهان، نمی ­تواند درست بودن آن­را اثبات کند. گزارش درباره روح بشر به همان اندازه بی معنی است که گزارش درباره خدا [11] ».

خوانندگان گرامی اکنون متوجّه می ­شوند که ادّعای آقای منصوری درباره روح و خدا، دقیقاً ریشه در نظریّات و دیدگاه­ های پوپر دارد؛ دیدگاه­ها و نظریّاتی که به کلّی منکر متافیزیک و امور ما وراء الطبیعة می ­باشند.

در نقد این اندیشه پوپر، کافی است اشاره کنیم که « متافیزیک »، معرفت به یک سری اصول کلّی است که همه أشیا ضرورتاً به نحو مستقیم یا غیرمستقیم بر آن مبتنی می ­باشند و در غیاب آن، هر معرفت دیگری که فاقد این اصول باشد، حتّی اگر استقلالش بیشتر شود، به همان اندازه قلمرو و عمقش را از دست می­دهد و به همین دلیل، همة علوم رسمی غربی، تنها با ظاهر سر و کار دارند. این علوم، تلاش می­ کنند تا جزئیّات بیشتری دربارة عالم واقع به دست دهند؛ ولی هرگز دربارة سرشت حقیقی أشیا ، چیزی به آدمی نمی ­آموزند. این علوم، رسیدن به سرشت حقیقی أشیا را غیرممکن اعلام می­ کنند؛ تا از این رهگذر ناتوانی خود را موجّه جلوه دهند[12] ». محدود کردن علم به تجربه، داستان معروف مولوی را در مثنوی به خاطر می­ آورد که اشخاصی در شب تار، فیلی را لمس می­ کردند و هرکس تجربة حسّی خود را به درستی از بخشی که لمس کرده بود، بیان می­ کرد؛ ولی در مجموع، هیچ­یک از آنها موفّق به کشف خود فیل نشد. مولوی در پایان داستان این­گونه نتیجه می ­گیرد:

در     کف هر   کس اگر شمعی       بدی           اختلاف از بینشان بیرون بدی

چشم حس همچون کف دست است و بس         نیست کف را بر همه او دسترس

بزرگان علمی ما از دیر باز تأکید کرده ­اند که دانش و علم بشری اعم از علم تجربی است و انسان نباید خود را از دانشی که ظاهراً به تجربه در نمی ­آید و از طریق استدلال­های عقلانی اثبات می­شود، محروم کند.

بنابراین، اثبات نادرستی ادعای پوپر، نادرستی ادعای دکتر منصوری را نیز در برمی­گیرد؛ البته پوپر بعدها اعتراف کرد که بسیاری از حوزه­های معرفتی بشر، مانند اخلاق، ادبیات و غیره اگرچه ملاک ابطال پذیری را ندارند، ولی ارزشمند هستند؛ امّا باید متذکّر شد که روش ابطال پذیری پوپر، حتّی دربارة پدیده­ های طبیعی نیز کارایی خود را از دست داده است که اکنون به بررسی این موضوع می­پردازیم.

1ـ یک نظریة علمی، هنگامی که با یک آزمون مشاهدتی متناقض باشد، در حکم قضیه­ ای ساده نیست که بتوان به راحتی آن را ابطال کرد؛ بلکه مجموعة پیچیده­ ای از اصول و قوانینی است که ساختاری منطقی و در هم تنیده دارد؛ بنابراین، با گزاره­ ها و قوانین دیگری در درون خود مرتبط است.

2ـ نظریه ­ای که در طی قرون متمادی درستی­ اش ثابت شده است، ضرورتی ندارد که برای بقای خود از پس همه آزمون­های آینده نیز برآید. در چنین حالتی، علم عبارت از آزمایش و خطای ساده و یک رشته حدس­ها و ابطال­ها خواهد شد؛ برای مثال، این گزاره که « تمام قوها سفیدند » ، ممکن است با کشف یک قوی سیاه، باطل شود؛ ولی چنین آزمون و خطای کم مایه­ ای، در جایگاهی نیست که الگویی برای ردّ قوانین و نظریّات عمیق علمی شود. همچنین قانون جاذبه عمومی که در طول قرون، درستی ­اش به ثبوت رسیده، هر گاه در جایی جواب ندهد، باید در دقّت آزمون شکّ کرد؛ نه در درستی این قانون. دانشمندان نیز در چنین شرایطی همین گونه عمل می­ کنند؛ مثلاً چنین تناقض ظاهری در سال 1846م. دربارة قانون جاذبة عمومی مشاهده شد و آن هنگامی بود که منجّمان متوجّه شدند که مدار سیّارة اورانوس، بدانسان که در مکانیک نیوتن پیش بینی شده، رفتار نمی­ کند و اگر این منجّمان با معیار پوپر به این تناقض نگاه می­ کردند، قطعاً قانون جاذبة عمومی نیوتن را باطل و از رده خارج می­ کردند؛ امّا آنها تلاش کردند که به دنبال دلایل این تناقض بروند و سرانجام متوجّه شدند که علّت این تناقض، وجود سیّارة نپتون در نزدیکی مدار اورانوس است؛ چون این سیّاره تا آن زمان، کشف نشده بود ( شکل 7).

تصویر منظومه شمسی: با کشف سیّارة نپتون، علّت بی¬نظمی مدار سیّارة اورانوس مشخّص شد و قانون جاذبه عمومی به قوّت خود باقی ماند

به همین دلیل، اگر قانون «آب در 100 درجه به جوش می­آید» ، در یک شرایط حسّی با تناقض مواجه شود، این قانون را نمی­ توان باطل اعلام کرد؛ بلکه باید در دقّت مشاهدة خود و یا ماهیت مایعی که شباهت به آب دارد، شکّ کرد.

شکل 8: آب در 100 درجه به جوش می آید  یک قانون علمی است و با روش ابطال پذیری پوپر نمی توان آن را ابطال کرد

بنابراین، روش ابطال پذیری، حتّی برای پدیده­ های طبیعی هم قابل اعتنا نیست؛ چه رسد به مسائل مربوط به متافیزیک. این روش به جای آن­که دانش ما را افزون کند، با نگاه شکّ گرایانة خود، دامنة معرفت شناسی را محدود و از اکتشافات علمی، جلوگیری می­کند؛ زیرا دانشمندان گذشته تنها با اثبات پذیری و به کمک روش­های مختلف، مانند قیاس، تمثیل، تشبیه و آزمون­های تجربی، به اکتشافات گوناگون رسیده ­اند. علاوه بر این، همان­گونه که پیش­تر اشاره شد، پوپر متافیزیک را مهمل و از دایرة علم، خارج می­کند؛ حال آن­که زیر بنای فیزیک را پوستولاهای متافیزیکی تشکیل می ­دهند. و در صورت ردّ متافیزیک، اساس فیزیک هم درهم می­ریزد و مهم­تر از همة این نقایص، نگاه سلبی و شکّاکانه پوپر، به علم است که رسیدن به حقیقت را تقریباً غیرممکن می­سازد. از دیدگاه پوپر، همة فرضیّات و قوانین علمی، احتمالی می­باشند و ما هیچ­گاه به حقیقت نمی­رسیم؛ در حالی ­که اکتشافات و اختراعات دانشمندان گذشته، خلاف این نظر را می­رسانند و با این حساب، اگر دانشمندی به تغییر پذیری قوانین علمی معتقد باشد، دیگر به هیچ­وجه نمی­تواند دستاوردی علمی داشته باشد. علاوه بر این، دانشمندان بزرگ چنان به درستی نظریّاتشان ایمان داشتند که تأییدات آزمایشگاهی بعدی هم آنان را چندان خوشحال نمی­کرد؛ مثلاً هنگامی که به آلبرت اینشتین خبر دادند که ادینگتون نظریه نسبیّت عام او را طی آزمایشی تأیید کرده، او پاسخ داد: «اگر آزمایش ادینگتون هم نظریه مرا تأیید نمی­کرد، باز هم نظریّه­ ام درست بود».

2.1 ردّ ادّعای پوپر دربارة گزاره­ های متافیزیکی

همان­گونه که روش ابطال پذیری پوپر غیرعلمی و نادرست است، ادّعاهایش درباره گزاره­ های متافیزیکی نیز بی­اساس و نادرست است؛ زیرا پوپر همانند همة پوزیتیویست ­های زمانش، علم را تنها در دایرة دانش تجربی و عینی محدود می­کند؛ در صورتی که دانش تجربی، تنها یک شاخة علم است و شاخه دیگر آن متافیزیک است که موجودات و مفاهیم مخصوص خود را دارد. و برای شناخت این موجودات و مفاهیم، علاوه بر روش تجربی، باید از براهین عقلی نیز کمک بگیریم؛ همان­گونه که پیش­تر اشاره شد؛ امروزه مشخّص شده که نظریّات علمی، تنها دربردارندۀ گزاره ­های تجربی و عینی نیستند؛ بلکه حاوی مبانی و پیشفرض­های متعدّد فلسفی و غیر تجربی­اند؛ به طوری که اگر بخواهیم گزاره­ های متافیزیکی را کنار بگذاریم، در واقع، اعتبار نظریّات علوم تجربی را زیر سؤال برده­ایم. بنابراین، ادّعای پوپر دایر بر این­که چون خدا و روح دیدنی و قابل رؤیت نیستند، پس اثبات پذیر هم نیستند، حرفی پوچ و نادرست است و ریشه در جاهلیّت دارد. خدای دیدنی، خدا نیست. می­دانیم که بنی ­اسرائیل پس از آنکه از دست فرعون خلاص شدند و همراه حضرت موسی (سلام الله علیه) راه فلسطین را در پیش گرفتن، در مسیر راه، قومی را دیدند که با خضوع خاصّی، اطراف بت­ های خود را گرفته بودند و آنها را می ­پرستند. افراد جاهل و بی­خرد به حضرت موسی گفتند:« برای ما نیز معبودی قرار ده؛ همان­گونه  که آنها ( بت پرستان ) معبودانی دارند».

2. نگرش دیگری به علم

1.2. نقد علم تجربی

کشفیّات دانشمندان برجسته در علوم مختلف، آنان را با مشکلاتی در تعریف رایج از علم مواجه ساخت و وادارشان کرد تا بگویند که علمی که از آن به «تجربی» یا ساینس (Science) یاد می­شود، قادر به پاسخ­ گویی به بسیاری از پدیده ­های طبیعی نیست؛ مثلاً مارگنو[13]، فیزیکدان و فیلسوف علم آلمانی – آمریکایی درباره علم تجربی چنین گفته است: « علم، به دین نیاز دارد؛ تا مبدأ و موفقیّت ­هایش را توجیه کند. من هنگامی که در سال 1932م. در مؤسّسة مطالعات پیشرفته در پرینستون تحقیق می­کردم، این دیدگاه را با اینشتین مطرح کردم و تعبیر او را خوب به یاد دارم که گفت: کشف یک قانون بنیادی تأیید شده طبیعت، الهامی از خداست[14] ». این گونه انتقادها از سوی نام­آوران علم معاصر، امکان حرکت معکوسی را فراهم می­ آورد؛ تا بازسازی معرفت علمی، بر اساس مبانی اصول متافیزیکی و وحی أدیان ابراهیمی، صورت گیرد. در این رویکرد، معرفت علمی علاوه بر امور حسّی و تجربی، مفاهیم متافیزیکی و دینی را نیز در بر می­گیرد؛ همان­گونه که همة دانشمندان اسلامی، به ویژه ابن سینا در گذشته از چنین روشی بهره می­ بردند. ابن سینا در کتاب مباحثات و نیز منطق شفا، علم را أولاً و بالذّات «معرفت عقلی» می­داند و ثانیاً از نظر او « معرفت حسّی »، تنها در پوشش دانش عقلی می­تواند مفهوم واقعی­اش را پدید آرد[15].

ذکر این نکته ضروری است که عقل در نگاه دانشمندان اسلامی، مراتب خاصّی دارد و به طور کلّی به عقل جزئی و عقل کلّی تقسیم می­شود. عقل کلّی، ارتباط تنگاتنگی با متافیزیک و عالم معنا دارد و همان است که ذاتاً در نهاد آدمی وجود دارد و به میزانی که انسان به خدا تقرّب جوید، شکوفاتر و بارورتر می­شود و عقل جزئی که عقل معاش یا عقل حساب­گر هم نامیده می­شود، برعکس، بریده از وحی است و نقش چندانی در رهبری آدمی ندارد و به این جهت است که مولوی در بیت زیر به زیبایی آن را تصویر کرده است:

عقل جزوی ، عقل را بد نام کرد         کام دنیا ، مرد را ناکام کرد

عقل مدرن غربی که منشأ علم تجربی امروزی غربی است، تحقّق نازل­ترین صورت عقل جزئی است که پس از رنسانس، در اروپا رواج یافت. این عقل، چون بریده از عالم معنا و وحی است، در اسارت نفس أمّاره است؛ مثلاً گاهی پزشکی که بهتر از هرکس دیگری با مضرّات جسمی و روانی مشروبات الکلی آشناست، به خاطر تبعیّت از نفس أمّاره ، آن­ را می­نوشد. همچنین دانشمندانی با نبوغی خارق العاده، هستة أتم را می­ شکافند و از آن بمب أتمی می­سازند و هنگامی که این بمب بر سر هزاران مرد و زن بی­گناه فرو می­افتد و آنان را نابود می­کند، هیچ­گونه عکس العملی در برابر این کار در وجودشان دیده نمی­شود.

2.2. اثبات علمی وجود خدا

برای اثبات وجود خدا، نیازی به براهین غامض علمی نیست؛ زیرا به وسیله روش­های ساده نیز می­توان خدا را اثبات کرد. امروزه فرهیختگان جوامع مختلف، به ادّعاهای پوپر و مقلّدان ایرانی­اش، مانند دکتر منصوری، پوزخند می­زنند.

در سال 2021م. کتابی به نام: Dieu, La Science, Les Preuves, L’aube d’une Révolution   (خدا ، علم ، دلایل ، طلوع یک انقلاب)به زبان فرانسه در 577 صفحه منتشر شد و استقبال گرم خوانندگان را در پی داشت.

تصویر کتاب خدا ،علم ، دلایل ، طلوع یک انقلاب

این کتاب نه به وسیلة متألّهین و أهل فلسفه، بلکه از سوی دو فیزیکدان نامی به نام­های میشل ایو بولوره[16] و اولیویه بوناسی[17] در طول سه سال پژوهش و با همکاری بیش از 20 دانشمند و متخصّص عالی­رتبه به رشتة تحریر در آمد و در آن با استفاده از علوم فیزیک ، شیمی و أختر فیزیک، به اثبات وجود خدا پرداخته شده. ما خود نیز اثباتی کاملاً علمی بر وجود خدا در دست نگارش داریم که به زودی آنرا در یک مجلّه علمی منتشر خواهیم کرد؛ زیرا این بحث خارج از موضوع این نشریه است.

مناسب می­دانم این مقاله را با کلامی از خدای سبحان در سورة مبارکة أعراف، آیة شریفة 186 به پایان ببرم که می­فرماید: ﴿ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَا هَادِيَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴾. هر کس را خداوند ( به جرم أعمال زشتش ) گمراه سازد، هدایت کننده‌ای ندارد؛ و آنها را در طغیان و سرکشی‌شان رها می‌سازد، تا سرگردان شوند.

کسانی که با سوء اختیار خود، راه شقاوت (أعمّ از کفر ، ظلم ، فسق و امثال آن) را انتخاب و در پیش می­گیرند، و هرگز حاضر به توبه و بازگشت نیستند، خدای سبحان از آنها سلب توفیق نموده، (أسباب هدایت را از جلوی پای آنان بر می­دارد) و آنها را به حال خود وا می­گذارد، که البته این سلب توفیق و خذلان نیز جز بازتاب أعمال خود آنان نیست.

در خاتمه وظیفه خود می­دانم از دوستان عزیزم آقایان دکتر سیّد محمّدعلی حجّتی استاد دانشگاه تربیت مدرس و دکتر یاسین جمالی و حجت الاسلام و المسلمین  سید علی میر سالاری که این مقاله را با دقّت مطالعه کردند و با تذّکرات بسیار سودمندشان، مرا یاری نمودند، تشکّر کنم.

منابع: 

[1] جان کلوور مونسما، اثبات وجود خدا ترجمه احمد آرام و سید مهدی امین و علی اکبر مجتهدی تهران 1362 ص140 .

[2] رضا منصوری، فیزیکدان ایرانی: کرونا به دینداری در ایران لطمه زد .

https://per.euronews.com/2020/05/12/coronavirus-pandemic-and-its-effects-on-religious-belifs

[3] همان ماخذ

[4] برای اطلاع از زندگی این دانشمند بزرگ به مقاله زیر  مراجعه  شود:

,Max Born, “Max Karl Ernst Ludwig Planck. 1858–1947”. Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. 6 (17) 1948,pp. 161–188

[5] آیت الله میر باقری: « هدف نهایی آسران کفر و نفاق  از همه طرح­ها ، سلب ا ایمان مردم است ».

https://www.mehrnews.com/news/

[6] پاسخ دکتر رضا منصوری به انتقادها؛ کشور به خاطر مسئلة هسته‌ای، فقیر شده است.

http://sahebkhabar.ir/news/

[7] والتر ترنس استیس، برگزیده­ای از مقاله­های استیس، ترجمة عبدالحسین آذرنگ ، تهران 1380 ، ص 136 .

[8] . رمضان مهدوی آزادینی، « علم زدگی و بحران در علوم انسانی»  مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال شانزدهم، شماره 1 ، بهار 1391 ، ص. 100ـ101 ( با اندک تصرّف ) .

[9] علی پایا ، «کارناپ و فلسفه تحلیلی» ارغنون ، سال دوم شماره 7و8 پاییز و زمستان 1374 ص 211

[10] . کارل پوپر ، حدس ها و ابطالها، ترجمة احمد آرام  ، تهران 1368

[11]. همان ،  ص 322 تا  325ه

.  علیرضا قائمی نیا «علم قدسی در حکمت خالده»  ذهن،  شماره 26(1385 ) ص. 3.43

[13] Henry Margenau

[14] مهدی گلشنی ، چالش ها و تبیین ها  خدا باوری و دانشمندان معاصر غربی ، تهران 1398 ص.21

[15] ابن سینا ، الشفا ء المنطق ، البرهان، تصدیر و مراجعه الدکتور ابراهیم مدکور ، قاهره 1956 ، ص 58

[16] Michel-Yves Bolloré

[17] Olivier Bonnassies